Β. ΚΑΝΟΝΕΣ ΦΩΝΗΤΙΚΗΣ
Συναλοιφή: τάκουσα, τόκουψα, τόρριξα, τάλλαξα, τόψησα, τούδα.
Αλλαγή αρχικού φωνήεντος: εξάδελφος, αξάδιρφους.
Συνίζηση: Τα φωνητικά συμπλέγματα ια και ιο προφέρονται κατά συνίζηση. π. χ. πιδιά (πιδγιά), μιριά (μιργιά), κουριός (κουργιός).
Πρόθεση φωνήεντος: ασκάλα - σκάλα, αβασκάνου - βασκαίνω.
Αφαίρεση αρχικού φωνήεντος: ’νικατώνου - ανακατώνω, ’νειρεύουμι -ονειρεύομαι.
Κώφωση ατόνων ε, ο,: κάντι - κάνετε, ύπνους - ύπνος.
Αποβολή ατόνων ι και ου: φουρκάλ’, φουρκάλι.
Συμπλέγματα συμφώνων: χτάζου, κοιτάζου, ζντράβλιστρου, συνδαύλιστρον.
Αλλαγές συμφώνων: κατέβηκα - κατέφ’κα, ήρθαν - ήρταν, βλέπω -γλέπου, βιολί - διουλί.
Μετάθεση συμφώνων: σκόρπισε – σκρόπ’σι, κίτρινος - κίτιρνους.
Ανομοιωτική αποβολή συμφώνων: διαβάζεις - διαβάειζς, τ’ς στις ή στους.
Αφομοίωση συμφώνων: κοχλάζω - χουχλακίζου.
Αποβολή συλλαβής: ξάπλωσε - ξάπλου.
Προφορά:
1) Στις περισσότερες λέξεις τα φωνήεντα ι, η, και η δίφθογγος ει, ακούγονται σαν ημίφωνα.
Αυτά δηλώνονται με το σημείο της έκθλιψης. π. χ. ανάγκ’, ψάρ’, ανοίγ’.
2) Το σύμπλεγμα μπ προφέρεται b π. χ. γαμπρός (γαbρός), το ντ προφέρεται d π.χ. άντρας.
(αdρας) και το γκ προφέρεται g π.χ. αγκομαχώ (αgομαχώ).
3) Τα παχιά σύμφωνα σ, ζ, ξ, ψ, προφέρονται ch π. χ. κρασί, ζέστα, ψηλός, ξένους.
4) Η προφορά του κτ, χθ, φθ, δε διατηρείται πάντοτε. π.χ. αντί κτήμα - χτήμα, αντί χθες – χτες.
5) Το δ μπροστά από κ τρέπεται σε θ ή φ π. χ. δικό μ’ – θ’κόμ’, δικέλλ(ι)- φ’κέλλ’.
6) Το β στην αρχή τρέπεται σε δ π. χ. βιολί - διουλί.
7) Παρεμβάλλεται το ι μπροστά από το ε π. χ. πλένω - πλιένου.
8) Προστίθεται το α στην αρχή λέξεων που αρχίζουν από σύμφωνο π. χ. σκάλα - ασκάλα.
11) Το υ πολλές φορές τρέπεται σε ιου .π.χ. γύφτος- γιούφτους, και το γεω- σε γιου π.χ. Γεωργακούδας - Γιουργακούδας.
12) Πολλές φορές μεταξύ άρθρου και ονόματος από φωνήεν παρεμβάλλεται το γι άντρας γιάντρας.
13) Το σύμπλεγμα χρ τρέπεται σε ξτ π. χ. Χριστιανός – Ξτιανός, Χριστέλ – ξτέλ, Χριστόφουρους - Ξτόφουρους.
14) Τα σύμφωνα (σ) και (ζ) αποβάλλονται μεταξύ δύο φωνηέντων όταν το πρώτο από αυτά τονίζεται π.χ. γιλάεις, γυρίεις
Γ. ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ
Παθητική σύνταξη των ρημάτων:
Μάτια που δε βλέπουντι, γλήγουρα λησμουνιούντι.
Αυτά τα πιδιά πουλύ αγαπιούντι.
Δε κ’νήθ’κα απ’ του κάθισμα.
Τώρα τιλιφταία ντιπ δε βλέπουμίστι.
Ποιητικό αίτιο:
Ούλους η τόπους σκιπάσ’κι απ’ του χιόν’.
Αυτό του πιδί του χτύπ’σι η δάσκαλους.
Η βάρκα βούλιαξι απ’ τα κύματα.
Χρήση γενικής (Δεν είναι εύχρηστη)
Δυνητική έννοια
Κι να ήθιλις δε σι βουηθούσα.
Ήθιλα κι τάπαθα .
Άμα πω να κάνου κάτ’ του κάνου.
Πως εκφέρεται η ευχή :
Μακάρ’ να πιράεισς στου πανιπιστήμιου.
Πώς να τ’ ακους να γένουνταν καβγάς στη γειτονιά σου.
Ας ζούσι κι ας μη δούλιβι.
Να μπουρούσα να κέρδιζα στου λαχείου!
Ίσους κι να παντρεύουνταν.
Απ’ του στόμα σ’ κι στου θιού τ’αυτί.
Πως εκφέρεται η υπόθεση.
Να κέρδιζα στου λαχείου να σ’ έδινα όσα ήθιλις.
Αν μ’ έλιγις δε θα πήγινα.
Κιντί βατράλ’.
Νάμαν μικρότιρους θα σ’ έλιγα ιγώ.
Μόρια με τα οποία εκφράζεται αμφιβολία.
Τάχα κι γω δεν ήμαν νιος δεν ήμαν παλικάρι.
Μήπους είσι λουλός;
Σάματι είσι κουσβός!
Προστακτικές φράσεις και κλητικές που έγιναν επιρρήματα.
Σκασμός! Κουράγιο! Παπούτσ’! Τσιακμάκου του!
Ασύνδετες παρατακτικές προτάσεις.
Φας δε φας, θα πληρώεισς ριφινέ.
Φουνάξ’ς δε φουνάξ’ς ιγώ θα του κάνου.
Να! Μούλουξι κι σκάσι!
Χρήση του συνδέσμου και.
Νάτους κι τόκανι! Κ’μήθκαν άλλους ιδώ κι άλλους ικεί. Να κι συ να κι γω.
Χρονικές προτάσεις-Χρήση συνδέσμων.
Σα σι φουσκώσου μια θα διείς ισύ!
Όταν ιγώ φώναζα ισύ γιλούσις.
Άμα τιλείουσα του Πανιπιστήμιου διουρίσ’κα μιάφουρα.
Πέθανι πριν απ’ τ’ν ώρα τ’.
΄Ωσπου να πάου κι να ρθω κι πίσου να γυρίσου.
Άλλαξι μυαλά προυτού είνι αργά.
Δε σ’ακούν όσου κι αν φουνάξ’ς.
Ήθιλα να κοιμ’θώ αλλά δεν μπουρούσα.
Τελικές προτάσεις.
Δεν είνι δω, πήγι να κοιμ’θεί.
Το ’κανα για να μη λες.
Σα σι βαστάει, μη του κάν’ς!
Λες να πάθουμι κανένα χ’νέρ’;
Προτάσεις ενδοιαστικές.
Φουβούμι πως δε θα κάνουμι τίπουτι.
Τι να πω! Τουν φουβούμι πουλύ.
Λες να μας γιλάσ’;
Καλά αν κατάλαβι.
Αν δε κατάλαβι όμους;
Χρήση του πως και που μετά από ρήματα.
Βλέπου πως δεν πας καλά.
Θαρρώ πως έφυγι.
Ξέρου πως δε μ’ αγαπάς.
Χαίρουμι που σι βλέπου.
Είδα που δε γίνουνταν τίπουτι κι τα παράτ’σα.
Χρήση του (μη) έπειτα από ρήματα που περιέχουν απόφαση.
Είπα να σι δώσου μια κι μιτάνιουσα.
Θέλου να μην πεις τίπουτα.
Μη κάν’ς καμιά κουσβάδα κι δεν έρτ’ς!
Χρήση της αντωνυμίας εμέ-με,εσέ σε.
Την προσωπική αυτή αντωνυμία τη μεταχειρίζονται πάντοτε σαν έμμεσο αντικείμενο αντί της γενικής «μου»
Μι έδουσι ένα μήλου
Μι είπι αυτό.
Να σι δώσου μια να μάθ’ς ισύ.
Μόρια καταφατικά και αποφατικά.
Ναι,μάλιστα, σουστά, βέβια, ούτι λόγους, ντιπ, ίτς, καθόλου.
Συντάξεις ιδιωματικές: Τουν είπα, τουν ξέρου.
